روزنامه خراسان در گزارشی از مراسم «شب چله» نوشت:
امسال قرار است یک کرسی بزرگ، دقیقا میان سالن پذیرایی علم شود. گویا یک تازه داماد به جمع مهمانان شب چله اضافه شده است. «شهین» خانم امر کرد که از گنجه رختخواب، لحاف ساتن دوزی قدیمی را بیاورم. خودش می گفت این لحاف ده نفره است اما به نظرم بیست نفر را شیرین جواب می داد. بوی نفتالین فضا را پر کرده بود، ولی شهین خانم تضمین کرد که تا فردا بوی ناجورش در می رود. این بانو که به گفته فرزندانش 85 سال دارد، آنقدر آرام و خوشروست که اگر هفتاد پشت غریبه هم باشی به آنی جذبش می شوی. بیشتر کار هایش را خودش به تنهایی انجام می دهد و اگر کسی کمک حالش شود، در اندک زمانی کلی تجربه به او منتقل می کند. پس از کمی جابه جایی در اسباب و اثاثیه منزل، از من پرسید که برای خرید شب چله همراهش می روم یا نه. باتعجب گفتم: «خرید شب یلدا؟ از حالا؟ هرچی بخرین که خراب میشه.» در جواب شعری بی وزن و بد قافیه تحویل گرفتم که: «دوراندیشی مایه سود فراوان، سهل انگاری پایه هر خبط و زیان» بعد با قیافه ای حق به جانب ادامه داد: «مادر جون، آجیل که به دو هفته خراب نمیشه. میوه ها رو هم بلدم چطور نگه دارم که آخ نگن» کنجکاوی ام گل کرد. قبول کردم با او همه جا بروم. شهین خانم مستمری بگیر است و با عنایت به مخارج این روز ها، باید حساب و کتابش درست باشد تا بتواند به قولی پس دستش را نگه دارد. او معتقد است، قبل از این که بازار تکان بخورد باید تکان بخوری و هرچه را که نیاز است بخری. البته لازم بود که همه جا را گز کنیم و ته و توی بازار را درآوریم، تا بانو بتواند با کمترین هزینه، بهترین خرید را داشته باشد. این شد که دخل و خرج این هفته به راه افتاد و از عمده فروشی گرفته تا بقالی سر کوچه قیمت پرسید، تا هم کمکی به شهین خانم کرده باشد و هم نوسان نرخ ها را در شب یلدا رصد کند.
آجیل، بسته ای باشد یا فله ای؟
خوردنی های شب چله خیلی چیز ها می تواند باشد؛ انواع خشکبار، نقل، شکلات، لواشک و دیگر تنقلات شور یا ترش اما بخش خوشمزه شب یلدا، به آجیل ویژه آن اختصاص دارد. آجیلی در اصطلاح «شیرین» که مخلوطی از انواع مغز دانه ها و میوه های خشک است که گاهی از آجیل عید هم گرانتر می شود. پیش از این ها، زمزمه هایی از سوی مسئولان ذی ربط به گوش می رسید که هان مردم عزیز، ممکن است نرخ محصولات امسال ارزان تر از سال گذشته باشد. ولی تازگی ها چیزی شنیده نمی شود. حال گوش مردم سنگین شده یا زمزمه ها قطع شده، دقیقا معلوم نیست.
راهنمای خرید آجیل بسته بندی شده
از این ها که بگذریم، انواع خشکبار به صورت بسته بندی از صد گرم تا یک کیلو در فروشگاه ها یافت می شود. تنوع شان چندان زیاد نیست ولی بین آن ها آجیل مخلوط هم پیدا می شود که از نظر ترکیب با هم فرق دارند. اولین مشکلی که آدم با خشکبار بسته بندی پیدا می کند، تردید در تازگی آن است. گرچه تاریخ تولید و انقضای محصول مشخص و مسلما قابل مصرف است، اما تجربه نشان داده که احتمال کهنه بودن و تغییر طعم آن وجود دارد. از آنجا که راهی برای آزمایش مزه نیست، خرید آجیل و خشکبار بسته بندی به شناخت قبلی مشتری از برند محصول و اعتماد به فروشنده آن برمی گردد. آجیل های بسته ای از نظر قیمت با انواع درجه یک فله، برابری می کنند. حال، به لحاظ کیفیت نیز در همان سطح هستند یا نه، به تشخیص خریدار بستگی دارد.
آجیل فله ای؛ از کلی فروش ها تا خرده فروش ها
به نظر می رسد بخش عمده بازار خشکبار، به فروش فله ای اختصاص دارد. چه در عمده فروشی باشد و چه در یک مغازه کوچک، مشتری می تواند ابتدا محصول را بچشد و بعد بخرد؛ آن هم به هر اندازه که دلش خواست. پر واضح است که نرخ ها در مراکز فروش خشکبار، ارزان تر از فروشگاه های زنجیره ای، قنادی ها و مغازه های کوچکتر است و دلیل آن هم به حذف واسطه ها برمی گردد. برای نمونه هر کیلو توت خشک ممتاز در عمده فروشی تا 74 هزار تومان می رسد، درحالی که یک مغازه فروش خشکبار، همان محصول را با قیمت 81 هزار تومان عرضه می کند. با این وجود، اگر به چند مرکز فروش که فقط چند متر با هم فاصله دارند سر بزنید، تفاوت در قیمت و نیز کیفیت محصولاتشان آشکار می شود. به طور خاص، یک عمده فروشی بنام در خیابان قرنی مشهد، بادام هندی خام را از قرار کیلویی 71 هزار تومان می فروشد. کمی آن طرف تر در مرکز فروش دیگری، قیمت همان محصول 68 هزار تومان در هر کیلو است. با این اوصاف، خرید آجیلی با کیفیت و قیمت مناسب، وقت و حوصله بیشتری می طلبد اما «یلدا» در پیش است و شاید درنگ و تامل چندان هم به سود خریدار نباشد.
بازار درهم میوه
بنا بر آنچه که از قدیم مرسوم بوده، خوردن هندوانه و انار از واجبات شب چله است. چند جور میوه زمستانی هم برای خالی نبودن عریضه به ظرف پذیرایی اضافه می شود. با پیشرفت سیستم های گلخانه ای و گسترش حمل و نقل، فهرست میوه های شب یلدا نیز بلندتر شده و حتی انواع میوه های گرمسیری مثل آناناس و انبه نیز جای خود را در این میان باز کرده اند. البته هستند عده ای که سنت و مدرنیته را در هم می آمیزند و نتیجه آن به چیزکیک انار، ژله هندوانه، تارت خرما، کیک لبو و سالاد میوه می انجامد. ولی بیشتر مردم ترجیح می دهند که برای شب چله میوه هایی «درسته» و ایضا درشت بخرند.
کلی بخرید و پخش کنید
جدای از این ها، قانون حاکم بر بازار میوه می گوید که هر چه حجم خرید بیشتر باشد قیمت به ازای هر کیلو، کمتر خواهد شد. در یک سوپر میوه، نرخ هر کیلو نارنگی 4 هزار تومان است، در حالی که فروشنده می گوید، یک سبد نارنگی کیلویی 500 تومان ارزان تر خواهد بود. شاید برخی به این فکر بیفتند که مستقیما از میادین بار خرید کنند. در این صورت واسطه ها حذف می شوند و جنس بسیار ارزان تری گیرشان می آید اما آقای صفری، صاحب یک میوه فروشی در میدان توحید مشهد، مشکل کار را اینطور توضیح می دهد: «در میدان تره بار، عرضه کننده ها فروش جزئی ندارند و معمولا به مردم عادی، جنس نمی دهند. اگر خریدتان دست کم ده جعبه باشد شاید با شما راه بیایند و بتوانید خرید کنید. ولی برای این کار بهتر است حوالی ظهر به آنجا سر بزنید» با این حساب، خانوار های عیالوار و پرجمعیت شانس بیشتری برای خرید از مبداء دارند. با این حال، خانواده های کوچک هم می توانند خریدهایشان را روی هم بریزند و بعدا هر کدام سهم خود را بردارند.
خرید خود را زودترانجام دهیم؟
در این میان، کسانی هم هستند که مثل شهین خانم قبل از جهش قیمت ها، دست به کار می شوند و خریدشان را انجام می دهند. البته بازار هم زرنگی های خودش را دارد و گاه بخشی از استراتژی خرید زود هنگام با شکست مواجه می شود. مثلا هندوانه، یکی از ستون های مهمانی شب چله هنوز به میدان نیامده است. با آن که دو جور هندوانه در بعضی میوه فروشی ها عرضه می شود، اما «احمد آقا» مسئول فروش یک مغازه در سه راه فلسطین پیشنهاد می کند که تا 4-3 روز دیگر صبر کنیم:«همه هندوانه های سبز، انباری هستند و اصلا به درد نمی خورند. شاید انواع سفید آن که ظاهر بیضی و کشیده دارند بهتر باشند. ولی برای هندوانه خوب باید بعدا بیایید» با این همه، شهین خانم بیش از 90 درصد خریدش را انجام داده و با آرامش می رود تا خانه را برای مهمانی مهیا کند. شاید بسیاری از ما با خود بگوییم:«از حالا! هنوز خیلی زود است»، اما او از این دوراندیشی خیر دیده و حاضر نیست فکرش را به این سادگی ها عوض کند.
بهترین کار نه بخریم ونه بخوریم .